Demencja/otępienie to zespół objawów – m.in. utrata pamięci, trudności z wyszukiwaniem słów, problemy z koncentracją czy właściwym osądem – powodowanych przez uszkodzenie lub utratę komórek mózgowych. Termin ten bywa również stosowany wymiennie z chorobą Alzheimera, co jest błędem. Czy demencja jest nieuchronnym elementem starzenia się? Czy można ją odziedziczyć?
Czym jest demencja i jakie są jej czynniki ryzyka?
Otępienie jest stanem przewlekłym lub postępującym. Wywołane jest uszkodzeniami neuronów, w wyniku którego komórki nie mogą komunikować się ze sobą, co prowadzi do dysfunkcji. Choć nie wpływa na świadomość, może upośledzić myślenie, zapamiętywanie, język, utrudnić osąd, orientację czy dokonywanie obliczeń.
Na całym świecie jest ok. 50 mln osób cierpiących na demencję, niemal 60% z nich zamieszkuje kraje o średnim i niskim dochodzie. Co roku diagnozowanych jest kolejne 10 mln pacjentów. Obecnie szacuje się, że odsetek populacji chorujący na demencję – osób w wieku 60 lat i więcej – wynosi 5-8%. Przewidywania określają liczbę chorych na 82 mln w 2030 roku i 152 mln w 2050 roku.
Demencja może być konsekwencją różnych chorób i urazów, które przede wszystkim lub dodatkowo wpływają na mózg, np. udaru mózgu czy choroby Alzheimera. Ta druga jest najczęściej występującą postacią demencji i może przyczyniać się do rozwoju 60-70% przypadków.
Do najważniejszych czynników ryzyka, należą:
- historia medyczna rodziny,
- wiek (jednak 9% przypadków dotyczy osób przed 65. rokiem życia),
- cukrzyca,
- wysoki poziom cholesterolu,
- palenie tytoniu,
- nadużywanie alkoholu,
- wysokie ciśnienie krwi,
- twardnienie tętnic.
Do problemów z pamięcią które przypominają demencję, mogą przyczyniać się również niektóre leki.
Demencja jest jedną z głównych przyczyn niepełnosprawności i utraty samodzielności, pośród osób starszych na całym świecie. Ze względu na brak odpowiedniej edukacji w zakresie tej choroby, staje się ona przytłaczająca zarówno dla pacjentów, jak i ich opiekunów. Stygmatyzacja oraz trudne do pokonania bariery sprawiają, że obie grupy mogą odczuwać psychologiczne, fizyczne, ekonomiczne oraz społeczne konsekwencje tej choroby.
Jak wygląda diagnozowanie?
Zdarza się, że do zdiagnozowania demencji konieczne jest wykonanie jedynie badań przesiewowych. Czasami jednak wymagany jest szczegółowy wywiad, wraz z badaniami krwi oraz badaniami obrazującymi. Dodatkowe testy mają pomóc również w wykluczeniu problemów towarzyszących lub odwracalnych, jak np. deficyty witamin czy choroby tarczycy.
Problem z pamięcią nie jest jedynym objawem wskazującym na rozwój otępienia. Muszą istnieć potwierdzenia problemów z przynajmniej dwoma obszarami funkcji poznawczych, by potwierdzić tę diagnozę.
Formy demencji
Demencja przybiera wiele form. Najczęściej słyszymy o chorobie Alzheimera (przyczyniającej się do 60-70% przypadków), jednak nie jest ona jedynym typem otępienia. Granice pomiędzy rodzajami demencji nie są jasne, a często występują też razem.
- Choroba Alzheimera
Przyczyna rozwoju choroby Alzheimera (AD) nie została wciąż odnaleziona. Badania pokazują, że w niektórych obszarach mózgów pacjentów z AD dochodzi do nagromadzenia nieprawidłowych białek (blaszek amyloidowych). Nie jest jednak jasne, czy to płytki są przyczyną rozwoju choroby, czy jej konsekwencją.
Zwykle choroba ta rozwija się u osób po 65. roku życia, jednak zdarzają się przypadki w których dotyka osoby między 40. a 50. rokiem życia. Wczesny etap choroby Alzheimera może postępować szybciej, niż późniejsze.
- Otępienie naczyniopochodne
To druga najczęstsza forma demencji. Jest konsekwencją doświadczenia wielu udarów, które mogą jednak pozostać przez pacjentów niezauważone. Na ryzyko rozwoju tego typu otępienia wpływa nieleczone nadciśnienie tętnicze lub choroba serca.
- Otępienie czołowo-skroniowe
Ten rodzaj otępienia związany jest z wyraźnym kurczeniem się lub zanikiem płatów czołowych i skroniowych mózgu. Skutkuje to problemami z pamięcią, wysławianiem się oraz osądem, a także impulsywnością i wyraźnymi zmianami w osobowości. Niektórzy pacjenci mogą też borykać się z brakiem koordynacji lub sztywnością mięśni.
Poza typami demencji, wyróżnia się również stany powiązane z nią lub takie, których jest ona częścią.
- Choroba Huntingtona
Stan ten charakteryzuje się zaburzeniem ruchowym, tzw. pląsaniem/pląsawicą – stąd dawna nazywa choroby pląsawica Huntingtona. W niektórych przypadkach zaburzenia te mogą być poprzedzone (nawet o wiele lat) przez problemy z pamięcią.
- Zespół Korsakowa/zespół amnestyczny Korsakowa
Jest skutkiem nadużywania alkoholu i powstałego w jego wyniku niedoboru witamin z grupy B (przede wszystkim B1). Bez nich komórki mózgowe przestają prawidłowo funkcjonować, co może doprowadzić do problemów z pamięcią. Schorzenie to może wystąpić również u osób niedożywionych.
- Pourazowe uszkodzenie mózgu/uraz wewnątrzczaszkowy
Jak wykazują badania z ostatnich lat, może prowadzić do problemów z pamięcią. Zdarza się, że nawracające uszkodzenia lub wstrząsy mózgu przyczyniają się do powstania zmian, będących podwaliną do rozwoju choroby Alzheimera.
- Wodogłowie normotensyjne/zespół Hakima
W jego ramach dochodzi do poszerzenia układu komorowego, co może skutkować naciskiem na niektóre obszary mózgu. Prowadzi to do zaburzenia funkcji poznawczych, nietrzymaniem moczu i problemów z chodzeniem. Stan ten jest często odwracalny, dzięki zastosowaniu połączenia komorowo-otrzewnego i zastawki niskociśnieniowej.
- Otępienie z ciałami Lewy`ego
Poza chorobą Alzheimera (z którą często bywa mylona), to druga pierwotna przyczyna otępienia. Mimo to, jest rzadko diagnozowanym stanem. Spowodowany jest nieprawidłowymi skupiskami niektórych białek (ciał Lewy`ego) w cytoplazmie komórek nerwowych. Charakteryzuje się zanikami pamięci oraz pogorszeniem funkcji poznawczych. U pacjentów mogą pojawić się również bardzo realne w swojej formie halucynacje, a także przypominające objawy choroby Parkinsona drżenie i powolność.
- Choroba Creutzfeldta-Jakoba (CJD)
To gąbczaste zwyrodnienie mózgu, rzadka choroba w której na skutek aktywności nieprawidłowych białek – a konkretnie prionów, czyli cząsteczek zakaźnych powstających z niegroźnych białek – dochodzi do zniszczenia mózgu i w konsekwencji do otępienia.
W większości wypadków do rozwoju choroby dochodzi bez konkretnego podłoża, choć zdarza się, że w rodzinie pacjenta jest już historia CJD. Uważa się również, że stan też być wywołany przez ekspozycję na zakaźne białka, np. w przebiegu choroby szalonych krów.
- Otępienie mieszane
Odnosi się do pacjentów cierpiących na dwa lub więcej rodzaje demencji. Najczęściej występującym połączeniem jest choroba Alzheimera i otępienie naczyniopochodne.
Etapy postępu choroby
U każdego pacjenta demencja rozwija się inaczej. Rozwojowi choroby towarzyszy – a czasami poprzedza – pogorszenie kontroli społecznych zachowań, emocji i motywacji.
Uważa się jednak, że postęp otępienia podzielić można na trzy etapy.
- Etap I
Bywa niezauważony lub pomijany, ponieważ jest łagodny i stopniowy. Typowe objawy w tej fazie choroby to:
- zapominanie,
- gubienie przedmiotów,
- utrata poczucia czasu,
- trudności w przyswajaniu wiedzy/uczeniu się nowych rzeczy – jeden z najwcześniej pojawiających się objawów.
Wiele osób z wczesną fazą choroby Alzheimera lub innej formy demencji często nie wie nawet, że cierpi na to zaburzenie.
- Etap II
Wraz z rozwojem choroby, jej objawy stają się bardziej widoczne. Pacjenci mogą mieć trudności z wykonywaniem podstawowych codziennych czynności.
Na tym etapie osoby chorujące:
- mają coraz większe trudności z porozumiewaniem się,
- zapominają o niedawnych wydarzeniach,
- zapominają imiona ludzi wokół siebie, adresy, numery telefonu, a nawet własną datę urodzenia,
- mogą czuć się zagubieni w domu,
- potrzebują pomocy w codziennych czynnościach, takich jak: higiena, załatwianie potrzeb fizjologicznych czy ubieranie się.
Wiele osób doświadcza problemów ze zrozumieniem tego, co się wokół nich dzieje. Pojawiają się zmiany w zachowaniu, wędrówki („bezcelowe włóczenie się”) oraz powtarzające się pytania. Niektórzy mogą mieć problemy z pamiętaniem o jedzeniu, w wyniku czego dochodzi do niekontrolowanej utraty masy ciała.
- Etap III
W późnym etapie choroby pacjenci są niemal całkowicie zdani na innych. Nie są w stanie samodzielnie funkcjonować i zadbać o swoje najważniejsze potrzeby.
Do symptomów zaawansowanego stadium demencji należą:
- trudności w rozpoznaniu/nierozpoznawanie najbliższych,
- nieświadomość czasu i miejsca w którym znajduje się osoba chora,
- zmiany zachowań, które mogą się nasilać – tutaj może pojawić się nawet agresja,
- trudności w chodzeniu.
Każdy z 3 etapów dzieli się na mniejsze, postępujące. Oznacza to, że objawy charakterystyczne np. dla drugiej fazy niekoniecznie pojawią się razem, choć może się tak zadarzyć. Dla przykładu – zapominanie (numerów czy imion) może pojawić się na długo przed poczuciem zagubienia w domu i potrzebą pomocy przy ubieraniu się.
Pacjenci z zaawansowanym otępieniem wymagają stałej opieki, we wszystkich aspektach życia codziennego. Wraz z postępem choroby mogą zapomnieć nawet jak chodzić, czy usiąść. U niektórych mogą pojawić się halucynacje.
Demencja jest chorobą którą każdy pacjent przechodzi inaczej. Dlatego nie ma wytycznych mówiących o tym, jak długo mogą trwać poszczególne etapy – każdy z nich i wszystkie razem mogą trać u niektórych zaledwie kilka miesięcy, u innych zaś lata.
Leczenie i opieka
Terapia demencji jest na razie bardzo ograniczona. Dostępne leki mają za zadanie w miarę możliwości łagodzić objawy choroby, jednak do tej pory nie znaleziono sposobu na to, by odwrócić zmiany powodowane przez ten stan.
Prowadzonych jest wiele badań klinicznych, które poświęcone są znalezieniu przyczyny rozwoju demencji i sposobów na ich odwrócenie.
By poprawić jakość życia pacjentów z otępieniem, a także ich opiekunów, należy skupić się na:
- możliwie najwcześniejszej diagnozie, która pozwoli wprowadzić potrzebne zmiany jak najszybciej,
- zadbaniu o zdrowie fizyczne i psychiczne, funkcje poznawcze, odpowiednią aktywność i dobre samopoczucie,
- diagnozowaniu i leczeniu stanów towarzyszących,
- dostrzeganiu i odpowiadaniu na trudności behawioralne i psychiczne,
- edukowaniu i wspieraniu opiekunów.
Eksperci zwracają szczególną uwagę na rolę aktywności fizycznej i społecznej, które wykazują pozytywny wpływ na spowolnienie i przebieg choroby, pozwalając możliwe najdłużej zachować zdolności poznawcze.
Pacjenci chorujący na demencję – w tym wypadku zwykle chorobę Alzheimera – umierają najczęściej z powodu infekcji powstałych w wyniku braku mobilności (np. zapalenie płuc, infekcje pęcherza, odleżyny), które pogłębiają się i prowadzą do śmierci. Długość życia pacjentów z demencją jest różna, w zależności od przyczyny i indywidualnych predyspozycji. Może wynosić od 1-2 lat do 15 lat. Średni czas wynosi 4-8 lat od momentu diagnozy.
Bardzo ważne jest, by osoby opiekujące się pacjentami z demencją miały silną sieć wsparcia. Pomoże to w kompleksowej i skutecznej opiece nad chorym, ochraniając jednocześnie osobę opiekującą się i pozwalając jej na odpoczynek. Jest to bowiem zadanie niezwykle wymagające.
Na początkowym etapie opieka opiera się głównie na pomocy i przypominaniu choremu o zadaniach oraz sprawach, które konieczne są do wykonania. Wraz z rozwojem choroby opiekunowi muszą zwykle wspierać pacjenta w codziennych, podstawowych czynnościach, jak załatwianie potrzeb fizjologicznych, kąpiel czy ubieranie się.
W Polsce opieka nad osobami z chorobami otępiennymi leży głównie po strony rodziny. Możliwym jest staranie się o dodatki lub zasiłki pielęgnacyjne (w zależności od sytuacji), są to jednak niewielkie kwoty. W niektórych przypadkach do pomocy zostaje oddelegowana osoba, która współpracuje z Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej. Obejmuje to jednak zwykle tylko godzinę w ciągu dnia. Osoba opiekująca się chorym – o ile jest aktywna zawodowo – może starać się o zasiłek opiekuńczy, przysługujący z tytułu tymczasowej opieki nad chorym członkiem rodziny. Istnieją również świadczenia, które mogą pomóc zatrudnić opiekunkę/opiekuna. Przepisy te jednak stale się zmieniają i należy zasięgnąć informacji w odpowiednich instytucjach. Na terenie kraju znajduje się niewiele domów opieki i ośrodków rehabilitacyjnych, które dostosowane są do osób z demencją. Warto jednak starać się, by zdobyć wsparcie lub (w miarę możliwości) zapewnić bliskim profesjonalną opiekę, ponieważ zajmowanie się osobą z demencją może być bardzo trudne. Dotyczy to przede wszystkim takich aspektów, jak: wędrowanie, agresja, brak apetytu czy upadki.
W 2015 roku całkowity społeczny koszt globalny demencji, oszacowano na blisko 818 mld dolarów, czyli niemal 1,1% globalnego PKB. Problemem są nie tylko koszty, ale też brak wsparcia zarówno dla chorych, jak i ich rodzin. Wycieńczenie fizyczne i psychiczne oraz presja finansowa sprawiają, że u opiekunów narasta stres, lęki i zmęczenie, które mogą skutkować takimi stanami jak: depresja, udar, wylew, zawał, nadciśnienie, cukrzyca itd.
Ogromny problemem są również nadużycia wobec starszych pacjentów, którzy nierzadko stają się ofiarami przemocy fizycznej i farmakologicznej. Uważność, opieka, edukacja i asertywność opiekunów oraz otoczenia jest niezwykle istota, by zapewnić seniorom godne życia, na jakie zasługują. Należy pamiętać bowiem, że osoby z chorobami otępiennymi czują, widzą i słyszą, mają jednak problem ze znalezieniem formy ekspresji dla tych zmysłów. Stają się również zagubieni w świecie, do którego należeli – i wciąż należą – całe swoje życie. W wyniku tego są bardziej podatni na krzywdę i cierpienie, którego przecież z powodu choroby tak bardzo doświadczają.
Bądźmy uważni i mądrzy, ponieważ prawa człowieka dotyczą każdego, bez względu na wiek i stan zdrowia.
Czy da się zapobiec demencji?
Choć demencja dotyka najczęściej osób starszych, nie jest bezpośrednio związana z procesem starzenia. Innymi słowy, nie każdy senior cierpi na demencję.
Istnieją jednak różne powody demencji, w tym udary. Ważne więc, by wprowadzić w życie nawyki, które pomogą im zapobiec. Przy okazji dbając o zdrowie ogólne.
Co robić więc, by zwiększyć szansę na życie bez demencji?
- Zdrowo się odżywiać
Zdrowa i zbilansowana dieta ważna jest dla naszego zdrowia ogólnego, w tym prewencji otępienia. Unikajmy tłuszczów nasyconych, cukru i diety ubogiej w błonnik, ponieważ zwiększają one ryzyko nadciśnienia, wysokiego poziomu cholesterolu, nadwagi, otyłości i cukrzycy, które są czynnikami ryzyka dla demencji.
- Dbać o prawidłową wagę
Zarówno nadwaga jak i otyłość zwiększają ryzyko nadciśnienia i cukrzycy typu 2, które związane są z podwyższonym wskaźnikiem występowania choroby Alzheimera oraz otępienia naczyniopochodnego.
- Ćwiczyć
Aktywność fizyczna jest niezbędna dla zachowania zdrowia. W ciągu tygodnia powinniśmy uprawiać przynajmniej 150 minut aktywności fizycznej o umiarkowanej aktywności (np. marsz, jazda na rowerze), zaś 2 razy w tygodniu wykonywać ćwiczenia wzmacniające (np. joga).
Starajmy się również siedzieć mniej, w trakcie pracy róbmy przerwy (choćby na 5 minut, co godzinę). Wybierajmy schody zamiast windy, rozmawiajmy przez telefon stojąc itd. Brak regularnej aktywności fizycznej może zwiększać ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2, chorób serca i nadwagi, a więc czynników ryzyka dla otępienia. Ponadto osoby starsze które nie ćwiczą, mają większe problemy z myśleniem i pamięcią.
- Rzucić palenie
Palenie prowadzi do zwężenia tętnic, co zwiększa ryzyko nadciśnienia, chorób sercowo-naczyniowych orz kilku nowotworów. Tutaj nie trzeba chyba dodawać nic więcej.
- Nie nadużywać alkoholu
Nadużywanie alkoholu zwiększa ryzyko udaru, chorób serca i niektórych nowotworów. Uszkadza również układ nerwowy, w tym mózg.
Szacuje się, że kobiety nie powinny wypijać więcej niż 140 g, a mężczyźni więcej niż 210 g alkoholu tygodniowo.
- Dbać o zdrowie psychiczne
Wydaje się, że może istnieć związek pomiędzy depresją, a demencją. Nieleczona depresja może zwiększyć ryzyko rozwoju demencji, może być też jednak jednym z jej objawów.
Obniżony nastrój, lęk i niepokój wpływają również na aktywność społeczną i angażowanie się w działania stymulujące mózg, które są niezbędne dla zapobiegania demencji i innych chorobom neurodegeneracyjnym. Rozwiązujmy krzyżówki, uczmy się nowych umiejętności, rozwijajmy hobby. Angażujmy się w życie społeczne, ponieważ izolacja i samotność zwiększają ryzyko rozwoju depresji.
Bardzo ważne jest również kontrolowanie swojego zdrowia i leczenie stanów, które je zakłócają, np. cukrzyca, wysokie ciśnienie, wysoki poziom cholesterolu czy – jak pokazują najnowsze badania – problemy ze słuchem.
Naukowcy donoszą, że poprzez podjęcie odpowiednich działań możemy zmniejszyć ryzyko rozwoju demencji nawet o 30%!
Źródła:
https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/dementia
https://www.medicinenet.com/dementia/article.htm
https://journals.viamedica.pl/polski_przeglad_neurologiczny/article/view/44017/34532
http://neuropsychologia.org/zespol-hakima
https://stanfordhealthcare.org/medical-conditions/brain-and-nerves/dementia/prevention.html
Opracowała Ewa Wysocka
