Również Rzymianie mieli swój udział w rozwoju hirudoterapii. Karol Linneusz odpowiedzialny był za nadanie nazwy jednemu z rodzajów pijawek – Hirudo Linnaeus. Pliniusz Starszy zauważył, że wysysające krew pijawki są pomocne w przypadku „bólów reumatycznych i wszelkiego rodzaju dolegliwości, a także gorączki”.
Dobroczynne działanie pijawek potwierdzone zostało przez wiele badań. Są kraje, w których leczenie za ich pomocą wpisane jest na listę procedur medycznych. W Niemczech, Austrii, Szwajcarii, Rosji, Kanadzie, Anglii, Szwecji czy Francji metoda ta jest refundowana. W USA pijawki stawia się w szpitalach. Do lat 70. ubiegłego wieku w Polsce pijawki można było kupić w aptekach. Dziś polskie prawo umieszcza hirudoterapię wśród niekonwencjonalnych metod leczenia. Na szczęście pomoc pijawek znów zyskuje zwolenników.
Małe potworki
W terapii pijawkami wykorzystuje się ich kilkanaście gatunków, przede wszystkim te z rodziny Hirudinidae. Długość ich życia to nawet kilkanaście lat, jednak do celów leczniczych wykorzystuje się zwykle te nie starsze niż 7-8 miesięcy. We wschodniej Europie i w Azji pozyskuje się także dzikie osobniki, jednak przede wszystkim stosuje się te hodowane w sterylnych warunkach. Najczęściej wykorzystywanymi gatunkami pijawek są: azjatycko-południowoeuropejski gatunek Hirudo verbana, afrykański Hirudo troctina, azjatycki Hirudo orientalis oraz pijawkę lekarską (Hirudo medicinalis). Ta ostatnia – występująca też czasami pod nazwą Hirudo officinalis – w wielu krajach, w tym w Polsce, objęta jest ochroną. Wraz z Hirudo verbana objęte są przepisami Konwencji Waszyngtońskiej (CITES) oraz rozporządzeniami Unii Europejskiej, regulującymi handel zagrożonymi gatunkami.
Charakterystyka samej pijawki brzmi trochę jak opis stwora z powieści science-fiction z lat 80. Pijawki lubią płytkie, muliste zbiorniki wodne. Szczególnie do gustu przypadają im przybrzeżne, gęsto porośnięte trzcinowiska, gdzie czyhają na swoją ofiarę. Otwór gębowy znajduje się w przedniej przyssawce, która służy do umocowania się na ciele ofiary. Przyssanie odbywa się niemal bezboleśnie, by ofiara nie zorientowała się zbyt szybko, że ktoś właśnie żywi się jej krwią.
A bezbolesność ta nie wydaje się łatwa do osiągnięcia. Pijawka bowiem dysponuje trzema promieniście ułożonymi szczękami, w każdej ma po 90 chitynowych zębów. Do ssania używa podciśnienia, które wytwarzane jest przez mocno umięśnioną gardziel i przewód pokarmowy. Pomiędzy zębami znajdują się ujścia gruczołów ślinowych, z których wypuszcza w krwioobieg ofiary m.in. hirudynę, zapobiegając tym samym krzepnięciu krwi. Jednorazowo pijawka potrafi pobrać 15 cm sześciennych krwi. Brzmi strasznie? Dodajmy do tego mocno powiększone zdjęcie pijawki – a w szczególności wspomnianych szczęk – i być może odkryjemy, dlaczego pacjenci wciąż mają opory przed korzystaniem z dobrodziejstw tych małych zwierzątek. A niesłusznie.
Nie taka pijawka straszna…
Zacznijmy od tego że – poza hirudyną – do krwi wpuszczane jest 200 innych leczniczych związków chemicznych: przeciwbólowe, przeciwzapalne, rozszerzające naczynia, lipidy, hormony, neuroprzekaźniki. Wskazań do stosowania jest wiele, a żylaki, zakrzepy i nadciśnienie, to tylko kilka z nich. W niektórych środowiskach panuje przekonanie, że wydzielina z gruczołów ślinowych pijawek ma też działanie antynowotworowe. Podczas zabiegu pijawki wysysają chorą krew. Wpuszczane „w zamian” związki, serwowane są w doskonałych wręcz proporcjach.
Pijawki stosowane do terapii nie mogą mieć kontaktu ze światem zewnętrznym. Pijawkę wykorzystuje się tylko raz. Do jednego zabiegu wykorzystuje się zwykle od kilku do kilkunastu sztuk. Zapobiega to przenoszeniu wraz z krwią chorób z jednego pacjenta na drugiego.
FDA – Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków – uznała w 2004 roku pijawki za środek leczniczy.
Dla kogo pijawki?
Co wchodzi w skład śliny pijawek? Same dobre wiadomości:
- inhibitory krzepnięcia krwi:
– hirudyna,
– inhibitory transglutaminaz osoczowych I i II – czynniki stabilizujące fibrynę,
– antystazyna.
• inhibitory agregacji płytek krwi:
– apyraza,
– kalina,
– saratyna,
– destabilaza.
• hementyna i hementeryna o działaniu fibrynolitycznym.
• PC-LS – czynnik przeciwpłytkowy oraz regulujący ciśnienie tętnicze krwi.
• esteraza cholesterolowa i triglicerydaza odpowiedzialne za rozkład triglicerydów i cholesterolu.
• inhibitory proteinaz o działaniu przeciwzapalnym:
– hirustaza,
– bdeliny,
– egliny.
• neuroprzekaźniki:
– dopamina,
– acetylocholina,
– serotonina,
– histamina.
• endorfiny.
• inhibitory wzrostu mikroorganizmów.
– kolagenoza,
– chloromycetyna,
– hialuronidaza,
• steroidy:
– kortyzol,
– progesteron,
– estradiol,
– testosteron,
– dehydroepiandrosterol.
• antyelastaza odpowiedzialna za rozkład elastazy.
Choć hirudoterapia nie jest lekiem na całe zło, skutecznie leczy i wspomaga leczenie wielu schorzeń, w tym:
- schorzeń układu naczyniowo-sercowego,
- krwiaków i zakrzepów,
- nadciśnienia i niedociśnienia,
- chorób i bólów serca,
- zakrzepowego zapalenia żył,
- choroby niedokrwiennej,
- wysokiego cholesterolu,
- chorób skóry,
- hemoroidów,
- rwy kulszowej,
- żylaków,
- trudno gojących się ran,
- obrzęków powypadkowych,
- chorób płuc i oskrzeli,
- chorób przewodu pokarmowego,
- chorób wątroby,
- wrzodów żołądka i dwunastnicy,
- alergii,
- procesów starzenia,
- chorób kobiecych,
- bezpłodności,
- prostaty,
- impotencji,
- zapalenia korzonków nerwowych,
- udarów,
- bólów stawowych,
- chorób nerek,
- bólów kręgosłupa,
- agresji,
- histerii,
- nerwic,
- depresji,
- a nawet niektórych nowotworów.
Choroby układu sercowo-naczyniowego
Pijawki często zalecane są pacjentom zmagającym się z chorobami zakrzepowo-zatorowymi, nadciśnieniem, miażdżycą oraz osobom po zabiegach plastycznych (w szczególności po replantacjach). Wszystko to z powodu przeciwzakrzepowych, fibrynolitycznych i przeciwagregacyjnych właściwości składników śliny pijawek.
Czasami u pacjentów po replantacji, mimo stosowania leków, pojawiają się obrzęki tkanek i zakrzepica żylna. Może to doprowadzić do martwicy, którą trzeba jak najszybciej zlikwidować. Jednak do opuchniętej tkanki nie dopływają żadne, podawanie doustnie lub dożylnie, leki. Te w iniekcji zwiększają tylko ciśnienia śródtkankowe i pogarszają stan pacjenta. W takich sytuacjach niezastąpione są właśnie pijawki. Wymuszają one przepływ tkankowy, powodując podciśnienie podczas ssania. Rozrzedzają krew, usuwają zakrzepy i obrzęki. Pomagają przy algodystrofii (pourazowym uszkodzeniu nerwowo-naczyniowym), a także przy zapaleniu stawów które występuje przy osteoporozie. „Również w chirurgii rekonstrukcyjnej, gdzie płaty skórne są zagrożone procesem niedokrwiennym i martwiczym z powodu zakrzepicy, a leki nie mogą dopłynąć z krwią do miejsc zagrożonych, pijawki okazały się rewelacyjne” – opowiada Maciej Paruzel, chirurg jedynego w Europie Środkowej ośrodka transplantacji kończyn górnych i dolnych, w Trzebnicy.
Jako pierwszy lekarz w Europie przyszył palce dłoni 5-latka. Również jako pierwszy wprowadził pijawki do polskich szpitali.
Choroby zakrzepowo-zatorowe
Głównym związkiem przeciwzakrzepowym wydzielanym przez pijawki, jest hirudyna. To silny inhibitor trombiny. Badania wykazały, że hirudyna jest efektywniejsza w zapobieganiu udarom i zawałom, niż kwas acetylosalicylowy czy heparyna. Antykoagulanty zawarte w ślinie pijawek ograniczają powstawanie zakrzepów. Przeprowadzone na szczurach, psach i królikach badania in vivo wykazały, że to nie tylko dobrze tolerowany lek, ale również charakteryzujący się niską toksycznością.
(dla wytrwałych i głodnych wiedzy)
W leczeniu chorób zakrzepowo-zatorowych istotną rolę odgrywają substancje przeciwagregacyjne. Jedną z nich jest apyraza. Jest to substancja zaliczana do niespecyficznych inhibitorów agregacji trombocytów. Zmniejsza łączenie się płytek krwi, dzięki hamowaniu wydzielania tri fosforanu adenozyny (ATP). Wydzielane przez Hirudo medicinalis białka (np. kalina i saratyna), hamują adhezję trombocytów do kolagenu. Odbywa się to za pośrednictwem czynnika von Willbranda i zapobiega agregacji płytek krwi.
Destabilaza hamuje łączenie się trombocytów poprzez kolagen, a także czynnik aktywacji płytek (PAF). Powoduje inhibicję cyklazy adenylowej i zmniejsza produkcję cyklicznego adenozynomonofosforanu (cAMP). Ogranicza to agregację trombocytów.
W ślinie pijawek znaleziono również substancje fibtynalityczne, np. hementerynę i hementynę. Ta pierwsza odpowiada za aktywację plazminogenu do plazminy. Rozpuszcza też zakrzepy i udrażnia naczynia. Jest przy tym nieczuła na obecny we krwi naturalny enzym, który rozkłada białka. Hementyna zaś to proteinaza rozpuszczająca fibrynę i rozkładająca fibrynogen na fragmenty peptydowe.
Miażdżyca
Dzięki badaniom klinicznym wiemy, że hirudoterapia ma korzystny wpływ na poziom stężenia lipidów. U pacjentów poddanych terapii pijawkami zaobserwowano normalizację poziomu całkowitego cholesterolu (TCI), tri glicerydów (TG), a także zmniejszenie LDL. Wpływają na to esteraza cholesterolowa i lipaza (triglicerydazy), które są odpowiedzialne za rozkład triglicerydów. Badania potwierdzają też przeciwmiażdżycowe oddziaływanie saratyn, dzięki ich przeciwtrombinowemu działaniu podczas formowania się płytki miażdżycowej.
Nadciśnienie tętnicze
PC-LS to najważniejszy składnik pijawkowej śliny, odpowiedzialny za regulację ciśnienia. Jest to substancja niskocząsteczkowa związana łańcuchem polipeptydowym z destabilazą. Jej właściwości są podobne do prostocykliny. Przeprowadzono badanie, w którym podano tę substancję szczurom. Okazało się, że zachowuje się jak typowy regulator ciśnienia krwi – obniża zbyt wysokie, a podwyższa zbyt niskie. Ponadto, histamina obecna w wydzielinie ślinowej pijawek, uczestniczy w obniżaniu ciśnienia tętniczego poprzez rozszerzanie naczyń krwionośnych.
Działanie wydzieliny gruczołów ślinowych pijawek
Jak działa wydzielina gruczołów ślinowych pijawek w procesie zapalnym i terapii bólu?
Z gruczołów ślinowych pijawek wyizolowanych zostało wiele substancji o działaniu przeciwzapalnym. Najlepiej poznaną jest eglina. Jest to silny inhibitor czynników zapalnych (m.in. proteaz) uwalnianych przez ludzkie granulocyty. Enzymy te biorą udział w patogenezie chorób płuc, m.in. rozedmy oraz w zaburzeniach zakrzepowych. Dzięki temu hirudoterapia jest dobrą terapia wspomagającą leczenie chorób płuc, oskrzeli, w tym ciężkich postaci obu z nich. Ślina pijawek wpływa również na zmniejszenie poziomu mediatorów zapalnych. Przyśpiesza gojenie się ran i wykazuje działanie przeciwzapalne.
Zidentyfikowana w ślinie również hirustazynę, należącą do grupy antystazyn. Jest ona m.in. inhibitorem tkankowej kalikreiny. Kalikreina tkankowa odgrywa istotną rolę w patogenezie bólu. Zmniejszenie jej stężenia ogranicza reakcję bólową.
Badania wykazały, że pijawkoterapia zmniejsza natężenie bólu w chorobie zwyrodnieniowej stawów i wpływa na poprawę aktywności ruchowej. Jest pomocna w walce z chorobami kręgosłupa, reumatoidalnym zapaleniem stawów, bólami głowy, zapaleniem korzeni nerwowych czy chorobie zwyrodnieniowej stawów.
Praktycy zapewniają o skuteczności terapii pijawkami np. przy zapaleniu rogówki, tęczówki, naczyniówki, w guzie rzekomym oka oraz wytrzeszczu obrzękowym. W przypadku tych chorób, zaleca się przykładanie pijawek w okolicach skroni. Specjaliści zalecają również hirudoterapię w przypadku zapalenia zatok, ostrego zapaleniu ucha środkowego i zapalenia przyzębia.
A jak w schorzeniach układu moczowo-płciowego?
Hirudoterapeuci wskazują na skuteczność przystawiania pijawek w chorobach kobiecych, takich jak: stany zapalne pochwy, przydatków, błony śluzowej macicy, ropniaki jajników i jajowodów, torbielowatość jajników, a także nadżerka macicy. U mężczyzn pijawki stosuje się w celu zmniejszenia rozrostu gruczołu krokowego.
Za przeciwzapalne właściwości śliny pijawek odpowiada tutaj bdelin A, inhibitor akrozyny. Odgrywa on dużą rolę w rozwoju stanu zapalnego układu moczowo-płciowego.
Hirudoterapia wspomaga również leczenie zaburzeń miesiączkowania, a także leczenie niepłodności u kobiet i mężczyzn. Ocenia się, że jest to związane z obecnością wydzielanych przez pijawki hormonów: progesteronem, estradiolem, testosteronem, kortyzolem czy dehydroepiandrosteronem.
Zakażenia bakteryjne
Pijawki i chloromycetyna – drobnoustrój produkujący przeciwbakteryjną substancję – żyją w pełnej symbiozie. Dzięki temu możliwe jest skorzystanie z hirudoterapii w sytuacjach, w których należałoby zastosować chloramfenikol. Do takich przypadków należą: zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, tężec, meningokokowi posocznica oraz zakażenie Staphylococcus aureus.
Ponadto pijawki wytwarzają hialuronidazę, która rozpuszcza składniki cukrowe ścian komórkowych przetrwalników u wielu organizmów. Przeciwbakteryjne właściwości odkryto również w destabilazie.
Schorzenia dermatologiczne i kosmetologia
Nie sposób odmówić hirudoterapii skuteczności w dermatologii i kosmetologii. W ślinie pijawek znajduje się substancja zwana antyelastazą – to ona jest odpowiedzialna za spowolnienie procesu starzenia. Hamuje ona działanie enzymu, który rozkłada elastynę, a także spowalnia rozkład tkanki sprężystej skóry. Pijawki są bardzo skuteczne w walce z trądzikiem, cellulitem, łuszczycą, przebarwieniami, egzemą, sklerodermią, różyczką czy pajączkami na nogach. Wspomagają również gojenie ropni i czyraków. Potwierdzona została również skuteczność pijawkoterapii w leczeniu tocznia.
Jak działa wydzielina gruczołów ślinowych pijawek na układ nerwowy?
Terapia poprawiająca samopoczucie za pomocą pijawek znana jest ludzkości od dawien dawna. Dziś jednak wiemy już, że związane jest to głównie z wydzielaną przez nie endorfiną – tak zwanym hormonem szczęścia. Endorfina nie tylko uspokaja i poprawia samopoczucie – działa również przeciwbólowo. Hirudoterapia jest więc polecana pacjentom z depresją, nerwicami oraz tikami nerwowymi.
Pijawki wydzielają również niezbędne do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego neuroprzekaźniki – histaminę, dopaminę, acetyochloinę oraz serotoninę.
Z gruczołów ślinowych pijawek wyizolowano substancje pobudzające wzrost komórek nerwowych. Jak pokazały badania, destabilaza, bdelinaA, bdelinaB oraz gliny stymulują wzrost komórek nerwowych w zwojach nerwowych embrionu kurczaka. Chalisova wraz ze wspólnikami wykazali, że egliny i bdeliny wpływają na układ nerwowy podobnie do neksyny. Odgrywa ona znaczącą rolę w tworzeniu filopoidów, które są niezbędne do regeneracji włókien nerwowych.
Wykrycie w ślinie pijawki czynników, które pobudzają wzrost komórek nerwowych, stwarza możliwości stosowania tej terapii w leczeniu schorzeń neurodegeneracyjnych, np. dystrofia nerwowo-mięśniowa i choroba Parkinsona.
Kiedy pijawka może poczekać? O przeciwwskazaniach
Przeciwwskazania do stosowania hirudoterapii podzielimy na dwie grupy – tych bezwzględnych i tych zależnych od indywidualnego przypadku.
Ostrożność należy zachować w przypadku:
- hipotonii, gdy ciśnienie jest niższe niż 80/60, ponieważ może dojść do zasłabnięcia,
- nadżerkowego zapalenia błony śluzowej żołądka i krwawień z przewodu pokarmowego,
- pacjentów z alergią na proteiny. Wyjątkiem są stany wyjątkowe – jak stany po replantacji – należy wtedy podawać jednocześnie lekarstwa przeciwhistaminowe,
- stosowania w czasie trwania terapii kwasu acetylosalicylowego, antykoagulantów i innych niesteroidowych leków przeciwzakrzepowych, a także inhibitorów agregacji trombocytów.
Nie zaleca się używania pijawek:
- u dzieci młodszych niż 10 lat (wyjątkiem są stany po replantacji),
- u kobiet w trakcie miesiączki,
- u pacjentów z ogólnym osłabieniem,
- u osób z wysoką temperaturą, gruźlicą lub zarażonych wirusem HIV,
- u osób z chorobami psychicznymi.
Bezwzględnymi przeciwwskazaniami są:
- hemofilia i inne choroby związane z niedoborem czynników krzepnięcia,
- zaawansowana anemia,
- ciąża, ponieważ:
- substancje obecne w wydzielinie ślinowej pijawek mogą wywołać poronienie,
- po zabiegach hirudoterapii zdarzają się działania niepożądane, np. zakażenie bakterią Aeromonas hydrophila, które wymaga interwencji farmakologicznej.
To nie będzie bolało
Istnieje kilka rodzajów terapii z użyciem pijawek. Wyróżniamy:
- Miejscowe leczenie schorzeń
Jest to najbardziej popularna metoda. Polega na oddziaływaniu substancji gruczołów ślinowych bezpośrednio w leczonym miejscu. Enzymy docierają w głąb tkanek i zaczyna się proces leczenia.
- Hirudokompleksoterapię
Oddziaływanie substancji na wiele układów narządowych. Pijawki przystawia się okresowo do wybranych części ciała. Bardzo popularna metoda leczenia hamowania procesów starzenia organizmu, funkcji narządowych i leczeniu profilaktycznym miażdżycy.
- Hirudohemoterapię
Oddziaływanie na konkretne narządy wewnętrzne poprzez okolice ciała, położone w ich topograficznym rzucie, na powierzchni ciała. Stymuluje krążenie w narządzie przez stymulacęe krążenia skórnego.
- Hirudoenergioterapię
Oddziaływanie na system energetyczny człowieka przez poszczególne centra energetyczne. Metoda ta pozwala korygować zaburzenia w gospodarce energetycznej ciała, zanim wywołają one widoczne fizyczne objawy, w postaci zaburzeń funkcji narządu.
- Hirudorefleksoterapię
Oddziaływanie pijawkami na punkty akupunkturowe. Zazwyczaj w terapii indywidualnej, ale też łączonej z miejscowym przykładaniem pijawek.
- Hirudoneuroterapię
W tej metodzie wykorzystywany jest stymulujący efekt związków zawartych w ślinie pijawki na neurotransmitery układu nerwowego. Metoda bardzo obiecująca, w kontekście leczenia w przyszłości mózgowego porażenia dziecięcego, stwardnienia rozsianego, Alzheimera oraz innych zaburzeń tkanki nerwowej.
- Hirudoimmunoterapię
Działanie bezpośrednio na układ limfatyczny. Metoda ta uznawana jest za najbardziej ryzykowną, ze względu na bliski kontakt z układem limfatycznym. Zagrożenia, które niesie, to infekcja lub niekontrolowany rozwój procesu nowotworowego. Niepolecana do stosowania samodzielnie i w prywatnych gabinetach.
Zabieg zaczyna się od dokładnego wywiadu z pacjentem. Uwzględnić należy: wiek pacjenta, ogólny stan, diagnozę i zaawansowanie choroby, dotychczasowe leczenie i przyjmowane leki (ze szczególnym uwzględnieniem antykoagulantów). Ważne jest również określenie stanu psychicznego. Jeżeli z jakiegokolwiek powodu przypadek wybiega poza wiedzę osoby, która wykonuje zabieg, należy terapię skonsultować z lekarzem. Równie istotne jest upewnienie się, że nie ma żadnych przeciwwskazań do zabiegu.
Jeżeli to pierwszy zabieg w życiu pacjenta, liczba pijawek nie powinna przekraczać 4 sztuk. Moment przegryzania skóry jest bezbolesny, przypomina lekkie oparzenie pokrzywą. Pijawka przecina skórę na głębokość zaledwie 1,5 mm.
Czas trwania zabiegu jest różny, zależy od tego, w jakim tempie pracuje pijawka. Średnio trwa on ok. godziny. Po zabiegu krew z rany sączy się 10-12 godzin, należy więc zabezpieczyć pacjenta solidnym opatrunkiem. Ponieważ pijawka wpuszcza do organizmu substancję histaminopodobną, po zabiegu zwykle pojawia się świąd. Na ranę należy zastosować antyhistaminowe preparaty. Czas pomiędzy kolejnymi zabiegami powinien wynosić 4-8 dni. Aspekt ten jest ważniejszy niż ilość przystawianych pijawek. Zazwyczaj terapię kontynuuje się przez 4-5 tygodni. Wskazane jest powtórzenie terapii – w zależności od wskazań – w okresie 3-6 miesięcy..
Wszystko jasne
Z pomocą pijawek leczy się z powodzeniem bardzo wiele dolegliwości. Od chorób układu krwionośnego, oddechowego i pokarmowego, poprzez wysoki cholesterol i hemoroidy, aż do bezpłodności, nerwic i depresji.
Udało się uzyskać już pierwsze pozytywne wyniki w leczeniu Alzheimera i Parkinsona, a także dzieci z porażeniem mózgowym. Pijawki wspierają również leczenie cellulitu i kuracje odmładzające.
Szerząca się – coraz bardziej widoczna – nieskuteczność farmakologii i jej efekty uboczne, każe nam szukać innych metod leczenia. Szereg komplikacji, jakie towarzyszą leczeniu chemicznemu, sprowokował powrót do znanych od dawna, naturalnych metod terapeutycznych. Stosowanie pijawek staje się potrzebne w niemal wszystkich klinicznych specjalnościach i leczniczych profilach.
Efekty terapii bywają spektakularne. Największe sukcesy stwierdzono w leczeniu chorób o podłożu zapalnym, zakrzepowym i bólowym.
Do tej pory nie udało się sztucznie stworzyć związków, które działałyby jak te wyprodukowane przez pijawki. Produkują one przeciwzakrzepową hirudynę w kilku postaciach, aktywowanych po kolei. Ich działanie jest rozłożone w czasie w określony sposób. Tak działać potrafi tylko natura.
Kilka ciekawostek:
- Pijawki są bardzo wybredne.
Nie przysysają się do ciała, które im nie odpowiada. Z tego powodu – wybierając się na zabieg – warto na kilka dni przez terapią zrezygnować z perfum, bardzo aromatycznych mydeł oraz papierosów. Tak, tak, pijawki nienawidzą zapachu nikotyny.
- Pijawki są bardzo wrażliwe.
Reagują na burze magnetyczne, zaćmienie Słońca, zdenerwowanie pacjenta czy terapeuty. Potrzebują do rozmnażania – mimo obojnactwa – odpowiednich warunków. To nieco utrudnia kwestię ich hodowania.
- Wspierają bezoperacyjne powiększanie gabarytów.
- Mają swój udział w historycznych bitwach.
Kroniki historyczne donoszą, że do leczenia armii Napoleona sprowadzono z Węgier 6 milionów pijawek!
- Pijawki znane były już Aztekom.
Podobno Aztekowie wierzyli, że wraz z upuszczaną krwią, opuszczają człowieka duchy, które były przyczyną chorób.
Źródła:
http://www.pthap.pl/index.php/hirudologia-i-hirudoterapia
http://bio-farma.pl/wykonanie-zabiegu
http://www.alternatywneterapie.pl/hirudoterapia-metoda-leczenia-z-wykorzystaniem-pijawek/
http://wyborcza.pl/1,75400,15484065,Pijawki_zamiast_lodu__bandazy_i____seksu.html
http://biotechnologia.pl/farmacja/artykuly/wywiad-z-dr-agnieszka-wojcik-specjalista-leczenia-pijawkami,14499
http://laboratoria.net/pl/artykul/12680.html
http://nieznanyswiatzdrowia.pl/terapie/106-pijawki-przyjazne-cz%C5%82owiekowi
Opracowała Ewa Wysocka
Wspaniała na poprawę samopoczucia