Układ limbiczny (od łacińskiego limbus – granica) pełni jedną z najważniejszych ról w całej strukturze mózgu. Pomaga nam kontrolować szereg reakcji, których doświadczamy każdego dnia – w tym te emocjonalne i hormonalne.
Czy jest układ limbiczny?
Układ limbiczny uważany jest za jeden z najstarszych i najbardziej prymitywnych, który ukształtował się setki tysięcy lat temu. W przeszłości nazywany był nawet „mózgiem paleossaków”. Podobny układ ma również większość zwierząt, w tym gadów.
Gdybyśmy chcieli sprowadzić rolę układu do jednego słowa, byłyby to emocje. Oczywiście ze względu na współpracę z innymi obszarami mózgu, odpowiedzialny jest za wiele więcej. Np. hipokamp – będący częścią układu limbicznego – pomaga nam tworzyć i przechowywać wspomnienia, co ma ogromne znaczenie dla procesu uczenia się i rozwoju.
We wszystkich etapach życia, układ limbiczny, na czele z hipokampem, pomagają nam zarządzać emocjami. Odgrywa ogromną rolę w: pamiętaniu wydarzeń z przeszłości (zarówno tych przyjemnych, jak i traumatycznych), zauważaniu zagrożenia w otoczeniu, dokonywaniu wybór w oparciu o doświadczenie, kształtowaniu preferencji sensorycznych, itd.
Układ limbiczny historycznie
Układ limbiczny był przedmiotem dyskusji już w starożytności. Dzięki rozwoju nauki i technologii, badania obrazowe (takie jak rezonans magnetyczny) pozwalają nam przyjrzeć się mu dokładniej. Dziś powszechnie przyjmuje się, że w kontrolowaniu większości procesów emocjonalnych biorą udział: kora przedczołowa, jądro migdałowate, przedni zakręt kory obręczy, hipokamp oraz jądro.
Dziś psychologia i badania neuronaukowe, skupiają się wokół tematu nauczania pacjentów zmagających się z lękiem lub depresją, jak świadomie uspokajać autonomiczny układ nerwowy.
Ostatnie dekady to czas, w którym naukowcy zgłębili adaptacyjne zdolności naszego mózgu, do zmian środowiskowych na przestrzeni naszego życia. Ta umiejętność uczenia i zmieniania się, to neuroplastyczność.
Układ limbiczny odpowiedzialny jest za „unikanie” lub „podążanie” u większości zwierząt. To znaczy, że steruje segmentem przyjemność – lęk/ból. Te wybory to mechanizmy, które zapewniają nam przetrwanie. Dlatego właśnie nazywa się układ limbiczny „pierwotnym” – dlatego też występuje u niemal wszystkich gatunków.
Układ ten działa naprawdę błyskawicznie. Jeżeli nasz mózg zarejestruje coś jako niebezpieczne (np. lecący w naszym kierunku przedmiot lub jadący samochód), prawdopodobnie zejdziemy mu z drogi, zanim świadomie ocenimy sytuację. Natknięcie się na coś niepokojącego powoduje, że hipokamp porównuje widziany obraz, z zapisaną listą zagrożeń. Następnie komunikuje się z ciałem migdałowatym, wysyłając alarm o wysokim priorytecie. To skutkuje pełną mobilizacją reakcji walcz lub uciekaj i systemu hormonalnego.
Mózg zwykle wykrywa negatywne komunikaty szybciej, niż te pozytywne. To pozwala ustalić listę priorytetów, pozwalającą nam przeżyć. To wyjaśnia, dlaczego łatwiej zapamiętujemy negatywne wydarzenia. Tendencja ta, może powodować u niektórych osób nadmierny niepokój lub przygnębienie. Dlatego tak ważne jest praktykowanie zarządzania stresem i umiejętności relaksowania się.
Jak to jest zrobione?
Układ limbiczny znajduje się na szczycie pnia mózgu. Nie istnieją ścisłe kryteria dotyczące tego, które struktur mózgu są częścią układu limbicznego. Większość naukowców zgodna jest jednak co do tego, że w jego skład wchodzą:
- hipokamp – związany przede wszystkim z pamięcią i skupieniem, pomaga również w obszarze kontroli motorycznej (uczy się często w oparciu o metodę prób i błędów),
- ciało migdałowate – związane ze strachem i niepokojącymi emocjami,
- podwzgórze – odpowiada głównie za regulację hormonów i utrzymanie homeostazy,
- jądra przegrodowe – związane z przyjemnością, uczące się w oparci i nagradzanie i/lub wzmacnianie,
- zakręt obręczy – zaangażowany w wiele aspektów związanych z pamięcią i emocjami,
- zakręt przyhipokampowy/hipokampa – ma również rolę w procesie zapamiętywania,
- ciało suteczkowate – połączone jest z ciałem migdałowatym i hipokampem,
- sklepienie – łączy inne części mózgu, w tym hipokamp i ciała suteczkowate.
Do funkcji układu limbicznego należą między innymi:
- kontrolowanie takich emocji jak gniew i strach,
- regulacja spożywania, głodu i pragnienia,
- odpowiadanie na ból i uczucie przyjemności,
- kontrolowanie funkcjonowania autonomicznego układu nerwowego, w tym: pulsu, ciśnienia krwi, oddychania i pobudzenia,
- odczuwanie satysfakcji seksualnej,
- kontrolowanie agresywnych i gwałtownych zachowań,
- odpowiadanie na zmysłowe informacje, szczególnie zmysł węchu.
Hipokamp odpowiada za:
- tworzenie krótkoterminowych i długoterminowych wspomnień poprzez utrwalanie informacji,
- uczenie się nowych umiejętności, w oparciu o nagrody, kary, wzmocnienia i porażki,
- rozpoznawanie tego co nowe i tego co znane,
- nawigację i poczucie kierunku,
- pamięć czasoprzestrzenną,
- odczuwanie zapachów i łączenie ich z określonymi wspomnieniami.
Emocjonalny i psychologiczny aspekt
Jednym ze sposobów w jaki układ limbiczny wpływa na odczuwanie emocjonalne, jest przenoszenie zmysłowych informacji pozyskanych ze środowiska, do podwzgórza. Stamtąd trafiają one do innych części ciała. Podwzgórze pełni rolę regulatora kontroli hormonów, pomaga zachować homeostazę w organizmie, a także wysyła sygnały do gruczołów przysadkowych, tarczycy czy nadnerczy. Odbiera dane m.in. z: serca, nerwu błędnego, jelit (układu trawiennego) i skóry.
Ponadto – ze względu na aktywność podwzgórza – układ limbiczny kontroluje bezpośrednio reakcje na stres i:
- tętno,
- ciśnienie krwi,
- oddech,
- pamięć,
- poziom stresu,
- równowagę hormonalną,
- nastrój.
Interakcje zachodzące pomiędzy podwzgórzem, a resztą układu limbicznego odpowiedzialne są za kontrolowanie autonomicznego układu nerwowego – w tym współczulnego i przywspółczulnego układu nerwowego. To one właśnie odpowiadają za reakcję walcz lub uciekaj.
Uogólniony lęk, lęki społeczne, fobie, zaburzenia afektywne dwubiegunowe, a nawet nałogi i depresja powiązane są z nadpobudliwością, dużą ilością lęku/obawy i dysfunkcji reakcji walcz lub uciekaj.
Niepokój i duża ilość stresu (w tym podwyższony poziom kortyzolu) również mają wpływ na: poziom stanu zapalnego, trawienie i zdrowie jelit, funkcje układu sercowo-naczyniowego, układ odpornościowy i rozrodczy. Czasami przyczyniają się do zaburzeń takich jak: cukrzyca, bezsenność, wysokie ciśnienie krwi, większa podatność na infekcje i bezpłodność.
Zaburzenia układu limbicznego
Uszkodzenia układu limbicznego mogą powodować poważne problemy, ponieważ jego części regulują ważne aspekty naszych świadomych i nieświadomych wzorców.
Do zaburzeń lub zachowań związanych z dysfunkcją układu limbicznego (z powodu urazu lub starzenia) należą:
- niepożądane/niepowściągliwe zachowania – lekceważenie i nieuwzględnianie ryzyka wynikającego ze swoich zachować, a także ignorowanie społecznych konwenansów i reguł,
- wzmożony gniew i zachowania agresywne – zwykle jest to związane z uszkodzeniem ciała migdałowatego,
- nadpobudliwość – uszkodzenie ciała migdałowatego lub części mózgu z nim połączonej, może powodować zwiększony strach i niepokój. W sytuacji takiej stosuje się czasami farmakologię by zmniejszyć te odczucia,
- hipopobudliwość – niski poziom energii lub brak motywacji,
- zespół Klüvera-Bucy’ego/hiperoralność – wynika z uszkodzenia ciała migdałowatego, co może prowadzić do zwiększonego popędu do przyjemności, hiperseksualności, chaotycznego zachowania i wkładania niewłaściwych przedmiotów do ust,
- zaburzenia apetytu – zachowania destrukcyjne związane z hiperoralnością bądź zaburzeniem funkcjonowania wzgórza, mogą obejmować przejadanie się, objadanie się lub zajadanie stresów/radości,
- kłopoty z tworzeniem wspomnień – uszkodzenie hipokampa może obejmować krótko- i długotrwałą utratę pamięci. Ponieważ pamięć ma znaczenie w procesie uczenia się, uszkodzenie hipokampa może upośledzać również proces uczenia się – np. osoba cierpiąca na amnezję następową nie ma możliwości tworzenia i utrzymywania nowych wspomnień. Czasami osoba taka może zatrzymać stare i długotrwałe wspomnienia, ale traci zdolność do tworzenia nowych i krótkotrwałych,
- zaburzenia poznawcze, np. choroba Alzheimera – badania wykazują, że osoby cierpiące na chorobę Alzheimera i utratę pamięci, zwykle doznały uszkodzenia hipokampa. Skutkuje to zarówno utratą pamięci, jak i dezorientacją oraz wahaniami nastroju. Uszkodzić hipokamp może: stres oksydacyjny, nieodtlenienie, udar lub drgawki/epilepsja.
Co zrobić, czy układ limbiczny pozostał zdrowy?
By zachować zdrowie układu limbicznego, najważniejsze by zrównoważyć czynności układu współczulnego i przywspółczulnego. Zbyt wysoka aktywność tego pierwszego skutkuje niska motywacją i np. zmęczeniem, tego drugie zaś narastającym lękiem.
Jakie metody pomogą usprawnić funkcjonowanie układu limbicznego?
- Olejki eteryczne
Istnieją dowody na to, że stosowanie (wziewnej) aromaterapii skutkuje wchłanianiem olejków do krwiobiegu i stymulowaniem hipokampa. Wynika to przede wszystkim z ilości naczyń krwionośnych jaka znajduje się w płucach. Wchłaniają one lejek, a następnie rozchodzą się po całym ciele – trafiają więc też do mózgu.
Olejek lawendowy pomoże zmniejszyć stres i napięcie, pomarańczowy poprawić nastrój, a miętowy koncentrację i energię.
- Głębokie oddychanie
Ćwiczenia oddechowe połączone z celowym rozluźnieniem mięśni. Powoduje to angażowanie obwodów przywspółczulnego układu nerwowego (PNS) i wzmacniania go na przyszłość. Relaksujące oddychanie uspokaja również SNS (współczulny układ nerwowy) i reakcję walcz lub uciekaj, ponieważ zrelaksowane mięśnie wysyłają informację zwrotną do centrów alarmowych w mózgu, że nie ma żadnego zagrożenia.
Wystarczy położyć się na plecach i próbować powolnego, stałego oddechu z przepony. Próbujmy wdychać powietrze przez 4 sekundy, wstrzymywać oddech na 7 sekund i wydychać powoli przez kolejnych 8 sekund. Powtarzajmy przez 5-10 minut. Ćwiczenie to pozwoli nauczyć się oddychania, które wspiera układ limbiczny.
- Wizualizacje
Bodźce wzrokowe mają istotny wpływ na zdrowie emocjonalne, socjalizację i dobre samopoczucie. Wizualizacje się w celu zmniejszania zaburzeń lękowych lub objawów autyzmu.
Przywołajmy miejsce, w którym czujemy się szczęśliwi i zrelaksowani. Wyobraźmy sobie i spróbujmy poczuć, jak stan ten i atmosfera tego miejsca wnika głęboko w nasz umysł i ciało. Rozluźnijmy mięśnie i skupmy się na doświadczaniu pozytywnych emocji płynących z tej praktyki.
- Ćwiczenia
Aktywność fizyczna pomaga kontrolować stres i gospodarkę hormonalną, poprawia odporność i obniża stan zapalny. Ćwiczenia fizyczne wpływają mobilizująco i treningowo na autonomiczny układ nerwowy/reakcję walcz lub uciekaj/pobudzenie.
- Panowanie nad sobą
Starajmy się nauczyć wyciszenia, zarządzania stresem i relaksu. W tym aspekcie pomóc może medytacja.
Układ limbiczny a olejki eteryczne
Większość z nas wie, że doświadczenia zmysłowe mogą szybko zmienić nasz stan emocjonalny. Dlaczego na przykład niektóre zapachy wywołują wspomnienia, a nawet odczucia fizyczne?
Zmysł powonienia jest unikalny w porównaniu do innych, ponieważ omija te części mózgu, których inne nie mogą. Dlatego właśnie zapachy mogą powodować natychmiastowe i silne reakcje emocjonalne, które oparte są na wspomnieniach. Wywołują w nas odczucia odnośnie danej sytuacji, bez względu na to czy rozumiemy dlaczego tak się dzieje, czy nie.
Olejki eteryczne mogą mieć mocny wpływ na funkcje limbiczne i nasze samopoczucie. Znajdujące się w lotnych molekułach substancje, przedostają się do krwiobiegu i pokonują szybko barierę krew-mózg.
Cząsteczki aromatyczne wchodzą w interakcję z czujnikami w jamie nosowej, płucach, porach skóry itd. Badania pokazują, że opuszka węchowa przekazuje informacje do wewnętrznej części hipokampa, a ten wysyła aksony do głównej opuszki węchowej – w tym przedniego jądra węchowego i pierwotnej kory węchowej. I tak oto zapachy łączą się ze wspomnieniami.
Po zaktywizowaniu, czujniki emitują silne sygnały emocjonalne oparte za zapachach. Wychodzą one od hipokampa i roznoszą się po całym ciele. Trafiają więc np. do przewodu pokarmowego czy serca.
Źródło:
https://draxe.com/limbic-system/
Opracowała Ewa Wysocka
